Улууспутугар хоһоон айар талааннаах дьон чахчы ахсааннаах. Бүгүҥҥү ыалдьыппыт айылҕаттан талааннаах хоһоон айааччы, Анаабыр үтүөлээх олохтооҕо Константин Иванович Попов. Кини хоһооннорун үгүс киһи сүрэҕэр чугастык ылынан, астына-дуоһуйа аахпыт буолуохтаах. Константин Иванович хоһооннорун кинигэҕэ таһаартаран, киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэр соруктаах.
— Констанин Иванович бэйэҕит тускутунан уонна хаһааҥҥыттан хоһоон суруйуутунан дьарыктаммыккытын кэпсиэххит дуо?
— Мин 1965 сыллаахха Анаабыр улууһугар күн сирин көрбүтүм. 1982 с. оскуоланы бүтэрээт, ийэбин кытары бултаһа тыаҕа тахсыбытым. Оччолорго уон эрэ кылаас баара. Ийэм Кэтиикэ эмээхсини кытта булчут этилэр. Аҕам барахсан эрдэ күн сириттэн күрэммитэ. Оччолорго техника диэн суоҕа, табанан сылдьан бултааччыбыт. Тыаҕа биир сыл бултаһан баран, 1983 сыллаахха аармыйаҕа сулууспалыы барабын. Онтон икки сылынан сулууспабын бүтэрэн, дойдубар төннөн, ийэбин кытта эмиэ тыаҕа тахсыбытым. Ийэм барахсан “Бараҥҥын үөрэн” диэччи, онуоха «бултаан баран барыам» диирим. Ол курдук булду баппытынан устудьуон олоҕун билбэккэ кырыйдым.
1987 сыллаахха саҥа үөрэҕин бүтэрэн Сааскылаахха үлэлии кэлбит, Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Матахова Елена Васильевнаны кэргэн ылбытым. Буруо таһааран, дьиэ уот тэринэн, эйэ дэмнээхтик олорон үс оҕоломмуппут. Кэргэним бэйэбин кытта уонтан тахса сыл устата тэҥҥэ тыаҕа сылдьыспыта. Оҕолор Улахан Күөл түөрт кылаастаах кочевой оскуолатыгар үөрэммиттэрэ. Кэргэним факторийга атыыһыттаабыта. Билигин оҕолор улаатаннар, бары туспа ыаллар. Этэҥҥэ уон биир сиэннээхпит. Билигин да бултуу-алтыы сылдьабын. 2010 сыллаахха “Байанай” диэн община тэриммитим. Саас аайы буолар “Байанай” күрэххэ булчуттары муһан, хамаанда тэринэн кыттабыт. Быйыл буолбут күрэххэ ахсыс төгүл чөмпүйүөннээтибит.
Хоһоон хайдах айылларын, иэйии хайдах киирэрин туһунан ааптар бу курдук этэр:
— Оскуоланы бүтэриэхпиттэн хоһоон суруйан саҕалаабытым. Мээнэ кумааҕы сыыһыгар, илиискэ да суруйа сылдьааччыбын. Улахан аҥаарын тыаҕа сылдьан суруйарым. Аны иэйии тиийэн кэллэ даҕаны ыксатар курдук буолар. «Чэ кытаат, суруй-суруй, ыксаа-ыксаа», — диир курдук. Сиргэ-уокка, үксүгэр бултуу сылдьан эбэтэр кус кэмигэр, соҕотох сылдьан суруйабын. Чуумпуга, айылҕалыын алтыһыыга араас санаа барыта киирэр, ону суруйан иһэбин. Айанныы сырыттахпына да иэйиим үчүгэйдик киирэр. Аны хаһан дьиэбэр тиийэн, оһохпун оттон, аспын бэлэмнэнэн сурунаары гыннахпына төбөбүттэн тахсан хаалар. Ону толкуйдуу сатыыгын, туох диэн этэй (күлэр). Кэнники остуолбар илиистээх уруучука уурар буолбутум, киирдим да сүрүн тыллары сурунар курдук. Уонна аа-дьуо аһаан, сынньанан барааммын сурунааччыбын. Үчүгэйэ диэн аны билигин төлөпүөҥҥэ суруйан кэбиһэҕин, тэтэрээт илдьэ сылдьардааҕар табыгастаах.
Хоһооннорум билигин үксүлэрэ сүппүттэр, сүүстэн тахса хоһоон хаалбыта дуу… Кэргэним хоһооннорбун кумааҕыттан булан ылан, блокнокка сурунан иһэбин диэччи. Хомойуох иһин, ол блокноту билигин да булбакка сылдьабын. Саҥа дьиэҕэ көһөн киирэрбитигэр сүппүт быһылаах.
— Ордук туох туһунан хоһооннору суруйаҕытый?
— Хоһооннорум сүрүн тиэмэлэрэ айылҕа уонна булчуттар тустарынан. Биир сүрүн соругум хоһооммунан оҕолорбун, дьоммун-сэргэбин, ааҕааччыбын туох эрэ сырдыкка, үтүөҕэ үөрэппит киһи диэн. Онон кэлин сырдык, ыраас хоһооннору суруйа сатыыбын.
Хоһоон күн аайы суруй да суруй буолбаппын эрээри, син сотору-сотору суруйабын. Кимиэхэ эрэ тиийэн тугум эрэ кыаллыбата диэн ытана-соҥоно, эбэтэр төттөрүтүн үөрүүбүн ыһа-тоҕо кэпсии сылдьыбат буоллаҕым. Ол кэриэтэ хоһооҥҥо хоһуйабын. Санаа тууйуллуута, сүрэх үөрүүтэ син биир тугунан эрэ тахсыан наада – хоһоонунан тахсара ордук.
Константин талба талааныгар сүгүрүйэн туран, сир үрдүгэр баар үтүөнү, кэрэни баҕарабыт! Оҕолоруҥ, сиэннэриҥ тапталларыгар куустаран хоһоонноруҥ хоһулла, айылла турдуннар!
УЛАХАН КҮӨЛ
Улуу Эбэ хотун
Улахан Күөл барахсан,
Урукку кэмнэрим
Умнууга хаалымаҥ.
Эн үрдүк биэрэккэр,
Эн кэрии кырдалгар,
Эдэркээн саастарым
Элэҥнээн ааспыттар.
Ааспыты арыйан көрдөххө,
Кэннибэр хаалларбыт сылларбын,
Олохпун ырытан көрдөххө
Кэхтибэт кэрэни көрөбүн.
Туундарам сааскыта,
Ылааҥы куннэрэ,
Туохха да тэҥнэммэт
Сибиэhэй салгына.
Улахан Күөл эбэккээм
Булда,балыга дэлэйэ,
Yтүө мааны дьонноро
Байанайдаах булчуттар.
Бары дьиэ кэргэнинэн
Көhө сылдьан бултуурбут,
Байанайбыт күндүлүүрүн
Yөрэ көтө бултуурбут.
Урут бииргэ сылдьыбыт
Удьуор булчут убайдар,
Бастыҥ чулуу булчуттар
Кырдьаҕас эhээлэрим.
Билигин суоххут аттыбар,
Ол эрэн санаабар өрүүтүн
Бииргэ бултуу сылдьабыт,
Куруук тыыннаах курдуккут.
Сайылыкка олорон,
Киэhээ аайы мунньустан,
Мээчик охсон, тэбиэлээн
Оҕолордуун оонньуурбут.
Эдэр сэнэх эрдэххэ
Сылайары билбэккин,
Күнүс кыыллаан кэлэҕин
Киэhээ оонньуу суурэҕин.
Оҕолорум барахсаттар
Оонньоон, көрүлээн ааспыт,
Сүүрэн,көтөн мээниктээн
Улааппыт сайылыктара.
Оскуоланы аан маҥнай
Үөрэ көтө арыйбыт
Бастакы чуорааннара
Чугдаарбыт сайылыктара.
Ийэбит барахсан оҕолорун
Бүөбэйдээн улаатыннартаабыт,
Ис сурэҕиттэн таптаабыт
Ытык мааны дойдута.
Улахан Күөл барахсан
Сибэккинэн симэммит
Эн кэрии кэрискэҕэр
Олохсуйан аастахпыт.
Чэбдик нурал киэhэҕэ
Оhох хойуу буруота,
Чуумпу күөлүм үрдүнэн
Оргууй көтөн унаарар.
Константин Попов — Куоста