“Алмаас” култуура киинигэр Мария Решетникова аатынан Сааскылаахтааҕы народнай тыйаатыр артыыстара быйылгы 48 сезоҥҥа Николай Трофимов суруйуутугар “Торгандуун Маатаа” диэн олоҥхотунан “Народнай” ааттарын көмүскээтилэр.
Үс сыл аастаҕын аайы «Народнай» ааты сүгэр анал концертнай бырагырааманы бэлэмнээн хамыыһыйа иннигэр көмүскээтилэр. Тутар хамыыһыйаҕа Дьокуускай куораттан өрөспүүбүлүкэ народнай тыйаатырдарын сүрүннүүр куратора Алексей Захаров уонна Дьокуускайдааҕы норуот айымньытын дьиэтин методиһа Аркадий Ефремов көрдүлэр, сыаналаатылар.
Олоҥхо ис хоһоонун кыратык сырдаттахха, былыыр-былыр үс Сибииргэ, үтүө-мааны дойду тоҕус уон тоҕус толуу дохсун өрүстэр тутуһар туймууларыгар, ураа Хайа куулатыгар, үрдүк хайа хоту тэллэҕэ күлүгүрэн турар эбит. Дьэ бу үтүөкэннээх бэйэлээх дойдуга сырдык хааннаах, дараҕар сарыннаах, бултуурга-алтыырга аналлаах, үрүҥ көмүс хайыһардаах, үрүҥ көмүс панаагалаах туттар сэбэ-сэбиргэлэ толору сүгэһэрдээх, аҕыс былас усталаах ох саа алаҥаалаах, хатан тимир эбиэннээх аҕыс кырыылаах оноҕостордоох, сэттэ тутум биилээх аарыма батастаах, бултууругар аналлаах бастыҥ батыйалаах, үс тутум усталаах икки кырыылаах илбистээх тимир уһун үҥүүлээх, уҥа өттүгэр үйэтин тухары бииргэ илдьэ сылдьар түөрт илии биилээх котокоон быһахтаах, атахтаах быһыйа, албаннаах ааттаах, суон сурахтаах, оччолорго таҥас-сап диэн адьас суоҕуна, арай кини эрэ таҥнар торҕо-түргэ таҥастаах Орто туруу буор дойдуга сүүрэр-көтөр кыыллар бэркэ билэр киһилэрэ Торгандуун Маатата диэн бухатыыр олохсуйбута эбитэ үһү. Арай биир үтүө күҥҥэ күөх халлаан оройуттан икки куба кыргыттар көтөн кынтаһан кэлбиттэр, үрдүк-мэҥэ халлаантан Орто дойду үрдүнэн көтөн кылбаҥнаһа сылдьан Торгандуун Маататын көрбүттэр, уонна биир куба ити бухатыыр мин кэргэним буолуо диэн эппит, эдьиий кубата сөбүлэһэн дойдугар кэлэ сылдьар буолаар диэн эппит. Бу кэннэ элбэх бириэмэ ааспыт. Торгандуун Маатата Үөһээ Дойду куба кыыһын ылан дьиэ кэргэн тэринэн олорбуттара уһаабатах. Торгандуун бултуу-алтыы барбытын кэннэ, ким эрэ кэлэн дьиэтин аймаан барбыт. Куба кыыһа кынаттанан үөһээ халлааҥҥа ханната көппүтэ биллибэтэх. Торгандуун ойоҕун көрдүү уһун суолга туруммут. Суолугар кырдьаҕас суору көрсөн туох баарына кэпсээн-кутан биэрбит, уонна кэргэним Гаһантыма куба дойдутун көрдүү сылдьабын диэн эппит. “Үрдүк хайаҕа аҥардыы муостара тостубут кыыл таба үөрдээн сылдьар. Ол табалары туттаххына кутун күүһүрүө, Үөһээ дойдуга тахсаргар үктэл-кынат буолуохтара, үрдүк арҕастарыгар олорон тус соҕуруу айаннаар” диэн кырдьаҕас суор суолун ыйан-кэрдэн биэрэн быраһаайдаспыт. Ол курдук, Торгандуун Маата сэттэ уон сэттэ мэһэйдэри туораан, аҕыс уон аҕыс албастары ааһан, тоҕус уон тоҕус тоҕойдору түһүтэлээн, төһөлөөх усталаах-туоралаах сири-дойдуну кэрийбитин бэйэтэ да билбэтэ, араас кыылтан-көтөртөн сирдэтэн айанын былаһын тухары кими да көрбөтө-көрсүбэтэ. Тыына эстэн, сэниэтэ бүтэн сытан эрэ сынньанарга санаммыт. Ол сыттаҕына хантан да кэлбитэ биллибэккэ эмискэ аттыгар Орто дойду удаҕана, Сиргэ-Сибииргэ туох буоларын өтө көрөөччү Инмэкэн удаҕан баар буола түспүт да Торгандуун тула эккирээбитинэн, эбэҥкилии мэнэрийэн барбыт уонна араас моһуоллары көрсүөҥ, сэрэнэн сырыт диэн сэрэтээт куус гынан сүтэн хаалбыт. Торгандуун сэниэ-күүс ыла олордоҕуна эбэҥкилии саҥалаах киһилии саҥа иһиллибит, ону кытта оҕолоох чыккымай кус-дьахтар көстөн кэлбит. От быыһыгар эһээхэй оҕону, “Ийэҥ көтөн кэлиэ, Торгандуун аҕаҥ эмиэ кэлиэ” диэн бөһүүкэйдии олорор эбит. Ону истээт Торгандуун ойон туран, бүөбэйдии олорор оҕоҥ төрөппүт аҕата мин буолабын диэтэ. Уонна куска оҕо ийэтин ыҥыр диэн бараан бэйэтэ мас кэннигэр саһан хаалла. Сотору буолаат үрдүк мэҥэ халлаантан кыната кылбаҥнаан Үөһээ Дойду куба кыыһа Гаһантыма куһууран түһээт, куба тириитин устан оҕотун сыллаан-уураан эмиийин чопчутун биэрэн ыллыы-ыллыы эмнэрэ-аһата олордоҕуна Торгандуун Маатата сымса үлүгэрдик ойон тиийээт, куба тириитин хайыта тыытан, уматан кээһээт күлүн күөлгэ ыһан кэбистэ. Дьэ ол эрэ кэнниттэн Үөһээ Дойду куба кыыһа Гаһантыма Орто Дойду ааттаах-суоллаах Торгандуун Маатаҕа кэргэн буолан, хоойго сытар холоонноох хотун ойох буолбут, дьол түһэ түстэнэн ньир-бааччы олорбуттар. Олоҥхо оҕото буолаары, Торгандууннаах Гаһантыма оҕолоро-Ивулчэн сониҥ биир күнүнэн биэстэммит, икки күнүнэн уоннаммыт, улаатан эрэр уол сүүрэрэ көстөр.
Аҕыйах хоноот, үрдүнэн чыычааҕы көтүппэт, аннынан күүдээҕи куоттарбат-кыраҕы харахтаах бэргэн ытааччы, хорсун-хоодуот бухатыыр мата тыыллан-хабыллан турбут, кыыл табаны аһара сүүрэр быһый бэрдэ буолбут.
Уот хараҥаран сырдаан кэлиитигэр сыанаҕа Үөһээ дойду эбэҥки удьуорун дьахталлара ыллыы-ыллыы иистэнэ олороллор. Сиигуурдээн баян атыркан кыыһын диэки көрө-көрө Гиэлтыҥачан киливли-кэрэ кыыс уһун суһуоҕун өрө-өрө Торгандууннаах Гаһантыма уолларыгар ойох тахсыаҥ этэ диэн этэр. Кыыһа Гиэлтыҥачан киливли бэйэтэ эмиэ Ивулчэн сониҥҥа ойох тахсыан баҕарарын биллэрдэ уонна “Төрөөбүт-үөскээбит дойдубар, миигин, үөһээ-аллараа дойдулар бухатыырдара кэлиэхтэрин иннинэ, тиийэн кэлэн араҥаччылаатын. Ол алдьархайдаах бухатыырдартан миигин былдьаан ыллаҕына, олорор дойдутугар илдьиэхтин. Эбэтэр ол бухатыырдартан саллар-куттанар буоллаҕына, эрэй эрдэтинэ төннө турдун” диэн эттэ. Өр өтөр буолбата Үөһээ-Аллараа Дойдулартан араас мата бухатыырдары кытта тэбис тэҥҥэ Орто Дойду бухатыыра Ивулчээн сониҥ көтөн түстүлэр. Бухатыырдар Гиэлтыҥачан киливли иннин ылаары түөрт күнү тустан мадьыгыстылар, тоҕус күнү быһа төкүнүстүлэр, уон күнү туура уолуктастылар. Туох да диэбит иһин, Орто Дойду Торгандуун уола, Айыы киһитэ Ивулчээн сониҥ мата-бухатыыр хайаларын да тулуппата, өрө быраҕаттаан ойоҕосторун тоһутта, тиэрэ быраҕаттаан быардарын доргутта. Кыыс дьоно Ивулчээн сониҥҥа Үөһээ дойдулар алдьархайдаах абааһылартан быыһаабытыгар махталларын тиэртилэр уонна эдэр дьон эрдии-ойохтуу буолар уруугутун тэрийиэхпит, диэн этэр тураннар малааһыны бэлэмнээтилэр. Ивулчээн сониҥ ийэлээх аҕата эдэр ыалларга алгыс тылларын анаатылар күндү бэлэхтэрин ууннулар. Эбэҥкилэр мустаннар, эрчимнээх уолаттар, көнө-дьылыгыр кыргыттар эбэҥкилэр үҥкүүлэрин күнү-түүнү билбэккэ гөсүгүрдээн көрүлээн, дэвэйдэлээн дьиэрэтэн оонньоон-көрүлээн биэрдилэр. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үөтүллэ турдун диэн үҥкүүлэригэр холбооннор үтүө тылы эттилэр. Ити курдук үтүөлэрдиин уруурҕаһан, алаһа дьиэни тэринэн эбэҥкини ууһатан, Орто туруу буор Дойдуга эбэҥки улуу айымньыта-нимҥакаан уостан-уоска тиһиллэн күн бүгүнүгэр тиийэн, эбэҥки өрөгөй үҥкүүтэ ыраахха диэри дуорайан иһиллэ турдаҕа.
Ити курдук туруоруу көрдөрүүтэ олус бэркэ үрдүк таһымнаахтык ааста. Сыралаах үлэ ыытыллыбыта тута харахха быраҕыллар. Артыыстар саҥаттан саҥа айар үлэҕэ сайдан, эбиллэн иһэллэр. Көстүүмнэр, музыка таҥыллыыта, эбэҥкилии ыллаан саҥараллара олус табыллыбыт. Коллективтар ырыалара-тойуктара үрдүктүк сыаналанна, толорор маастарыстыбалара үрдээбитэ бэлиэтэннэ. Өр сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээбит народнай тыйаатыр режиссера Зинаида Андросованы Арассыыйа Федерациятын аатыттан бочуоттаах грамотанан эҕэрдэлээтилэр. Махтал суруктары туттартаатылар Владимир Лукачига, Александр Поповка, Гавриил Толбонов, Елена Большаковаҕа, Надежда Тупринаҕа, Константин Андросовка, Татьяна Андросоваҕа. Анаабыр улууһун дьаһалтатын иһинэн үлэлиир социальнай хайысха салаатын салайааччыта Николай Андреев тыйаатыр артыыстарыгар махтал тылларын эттэ уонна куораттан кэлбит ыалдьыттарга сэмэй бэлэх туттартаата.
Олоҥхо кинигэтиттэн бэчээттээн, испэктээк туруоруутугар үлэлээтилэр култуура үтүөлээх бэтэрээннэрэ Мария Попова уонна Зинаида Андросова.
Норуодунай кэлэктииптэр нэһилиэк, улуус култуурунай сайдыытыгар улахан оруоллаахтар. Кинилэр буолаллар нэһилиэнньэ бары араҥатын хабан, олоҕу киэргэтээччилэр, сыаналаммат култуурунай үгэһи-ырыаны-үҥкүүнү илдьэ сылдьааччылар, кэрэни-сырдыгы тарҕатааччылар, нэһилиэктэрин социальнай-култуурунай таһымын, сайдыытын көрдөрөөччүлэр.